در حواشی کتاب در ایران، کتاب پس از کرونا - بانه مارکت

به گزارش بانه مارکت، خبرنگاران -محمود آموزگار: در شرایطی مقاله کتاب در سالی که گذشت منتشر شد که در آن موقع ابعاد هولناک پدیده ویروس کرونا هنوز آن چنان خود را به نمایش نگذاشته بود. شرایطی که بلافاصله ابتلای روزافزون به این ویروس و تلفات رو به افزایش آن در همه دنیا، ویروس کرونا را از بیماری همه گیر بدل به بیماری عالمگیر کرد.

قرنطینه و فاصله گذاری جسمانی، رعایت امور بهداشتی و شست و شوی مرتب دست ها به برنامه اصلی در زندگی خانواده ها بدل شد. رعایت قرنطینه و خانه نشینی و بیرون نیامدن از خانه و وضع جریمه برای متخلفان در بعضی از کشورها منجر به دورکاری ادارات و شرکت ها و تعطیلی بسیاری از کسب و کارها شد.

از همان ابتدا در بین هشدارهای بهداشتی بر این موضوع تأکید می شد که افراد سالخورده و اشخاص بیمار و در یک کلام فاقد سیستم ایمنی لازم باید مراقبت بیشتری به عمل آورند. از منظر مالی، کسب و کارها در صف مقدم تهاجم ویروس قرار داشتند و در بین آن ها بعضی به دلیل اقتصاد کم توان و ضعیف خود نسبت به بقیه قابلیت آسیب پذیری بیشتری داشتند. در این میان صنعت نشر و کتاب به علت اقتصاد ضعیف و مسائل و مسائل ناشی از رواج عصر دیجیتال و ابزار و ادوات آن، با تزلزل و مخاطرات بیشتری روبرو بودند. با توجه به اینکه پیش از کرونا نیز اقتصاد نشر، کسب و کار ضعیفی بوده است.

باید توجه داشت که ارزش بازار کل صنعت نشر دنیا در حدود 120 میلیارد یورو است، یعنی کمتر از ارزش بازار دو کمپانی داروسازی روش و فایزر. این مقایسه، گویای موقعیت نه چندان مناسب صنعت نشر در بین کسب و کارهای دنیا است.

در اثر تعطیلی ناشی از قرنطینه و خانه نشینی اجباری چرخ های فراوری و بازرگانی متوقف شد و مردم دنیا شاهد آسمانی آبی و آب و هوای پاکیزه با خیابان هایی خلوت و بدون ترافیک بودند. سرایت ویروس حتی به کشورهای پیشرفته و ابر قدرت ها و احتمال ابتلای فقیر و غنی، قصه پردازی حول افسانه بی طرفی، نیکویی و خیرخواهی ویروس کرونا را رواج داد. حال آنکه کرونا در ادامه سیاست های مخرب و نادرست مدیریت دنیا در چند دهه اخیر و به عنوان نتیجه ناگزیر آن ها، امکان بروز و ظهور یافته است. فراموش نکنیم که این شرایط موقتی است و باری دیگر دنیا مجموعه روش های نادرست و بدکاری های خود را نسبت به بشریت، محیط زیست و هستی از سر خواهد گرفت، با این تفاوت که انسان ها شاهد ستم، محرومیت و تبعیض بیشتری خواهند بود. کسب و کارهای بسیاری محو خواهند شد و انسان های بیشتری شغل خود را از دست خواهند داد.

فراموش نکنیم که با شروع عصر دیجیتال در دهه شصت میلادی در بخش های قابل توجهی از دنیا، برای مراقبت و حفاظت از دستاوردهای عصر چاپ برنامه ریزی اهمیتی ویژه یافت و مقامات مسئول به ویژه در اروپا در کنترل و استفاده درست و به جای عناصر عصر دیجیتال و ایجاد همزیستی بین آن ها به موفقیت های چشمگیری دست یافته بودند. اکنون بیم آن می رود که دوران پسا کرونا بسیاری از آن دستاوردها را در هم نوردد.

با الزامی شدن قرنطینه، کسب و کارها تعطیل شدند و این تعطیلی، شامل نمایشگاه ها نیز شد. این تعطیلی در حوزه نشر پس از کتاب فروشی ها به نمایشگاه های کتاب نیز سرایت کرد. از جمله نمایشگاه های لندن و پاریس تعطیل شدند و همچنین نمایشگاه بولونیا نیز قرار شد که در ماه می برگزار گردد. هر چند با نزدیک شدن به این تاریخ و وخیم تر شدن شرایط به ویژه در شمال ایتالیا مقامات نمایشگاه تصمیم دریافتد که آن را به صورت مجازی برگزار نمایند. نمایشگاه کتاب بچه ها بولونیا از تاریخ 4 تا 7 ماه می به صورت مجازی برگزار گردید و بیش از 60000 نفر به صورت رایگان به وسیله ارتباط مجازی در آن حضور یافتند. باید توجه داشت که محور فعالیت این نمایشگاه صرفا نمایش و معرفی آثار جدید و نقل و انتقال حقوق مادی آثار و قرارهای دیدار برای انعقاد قرارداد بوده است و کتابی به صورت مستقیم به فروش نمی رسد. مضافا به اینکه بازدیدنمایندگان آن نیز عموما متخصصان این حوزه هستند. در ایتالیا ناشران، کتاب فروشان، کتابداران مبادرت به تقدیم درخواستی به دولت کردند که با توجه به مجموعه شرایط مالی ناشی از بحران کرونا، دولت بودجه لازم را برای حفظ کتاب در سبد خرید خانواده ها تأمین کند.

در کشورهای دیگر دولت ها اقداماتی را برای جبران بخشی از خسارت های وارده به کسب و کارها در برنامه خود قرار دادند. در انگلستان وام های کم بهره ای به کسب و کارها اختصاص یافت. در آلمان دولت مبالغی را به صورت بلاعوض به هر کسب و کار پرداخت کرد. گفته می گردد که این مبلغ 14000 یورو برای هر کسب و کار بوده است. کتاب فروشی های آلمان مدت یک ماه تعطیل شدند و مطابق برآوردهای اتحادیه ناشران و کتاب فروشان آلمان حدود حداقل نیم میلیارد یورو فروش از دست رفته است. البته با توجه به اینکه حکومت آلمان فدرالی است، ممکن است که ایالت ها سیاست های متفاوتی اتخاذ نمایند. بازگشایی کتاب فروشی ها هم موجب رونق آن ها نشد و فروش کتاب با زمان پیش از کرونا فاصله معناداری داشت، زیرا که مردم برای حفظ سلامتی خود کمتر از خانه خارج می شوند و به منظور تنظیم اقتصاد خود و ضرورت صرفه جویی، پول کمتری هزینه می نمایند. گویا در دنیا پیشرفته نیز کتاب از اولین اقلامی است که از سبد خرید خانوار حذف می گردد. در حالی که نمایشگاه کتاب لایپزیگ نیز در کنار جشنواره های دیگر لغو شد با این حال بازگشایی کتاب فروشی ها برای ناشران فرصت مغتنمی برای عرضه و دیده شدن کتاب های منتشرشده ایشان بود. در حالی که جشن اکتبر مونیخ (اکتبر فست) لغو شده است، هفتاد و دومین نمایشگاه کتاب فرانکفورت قرار است از 14 تا 18 اکتبر سال جاری برگزار گردد و برنامه هایش کماکان تعقیب می گردد و مقامات مسئول آن انتظار دارند که نمایشگاه به رغم ویروس کرونا در موعد مقرر برگزار گردد. موضوعی که بسیاری از کارشناسان به آن، به دیده تردید می نگرند. کسب و کارهای مجازی همچون آمازون که اینک علاوه بر کتاب، مواد غذایی و لوازم آرایشی و بهداشتی و انواع کالاهای دیگر نیز توزیع می نمایند، در ایام شیوع ویروس کسب و کار پر رونقی را تجربه کردند. هر چند که در محله نوی کولن برلین، نینا و هنر مالک یک کتابفروشی کوچک از نارضایتی همسایه ها از خدمات کسب و کارهای مجازی بهره برد و مبادرت به دریافت سفارش کتاب ها به وسیله تلفن و اینترنت کرد و توانست ایام پر رونقی را در کسب و کار خود تجربه کند. ضمن اینکه بر این باور بود که رساندن سفارش اینترنتی و تلفنی کتاب ها به مشتریان سهم او در مشارکت همگانی برای غلبه بر شیوع ویروس بود.

در ایران نمایشگاه کتاب تهران نیز طبق دستور مقامات بهداشتی به تعویق افتاد بدون آنکه تاریخی برای برگزاری آن مشخص گردد. همه ساله چند ماه منتهی به برگزاری نمایشگاه، شاهد فعالیت بی وقفه ناشران، چاپخانه ها، لیتوگرافی ها،نویسندگان و مترجمان و... برای چاپ کتاب ها و عرضه آن ها به نمایشگاه بوده است. با توجه به خصلت برجسته فروشگاهی نمایشگاه کتاب تهران و گردش کند نقدینگی در چرخه سنتی نشر و فروش کتاب، برای ناشران کوچک و عظیم از حیث کسب نقدینگی ناشی از فروش مستقیم کتاب به مصرف نمایندگان و ساماندهی اوضاع مالی خود اهمیت نمایشگاه کتاب تهران دوچندان می گردد.

زنگ خطر در اسفندماه سال گذشته به صدا درآمد. زمانی که بسیاری از ناشران، سرمایه موجود خود را صرف چاپ و انتشار کتاب هایی نموده بودند که قرار بود در نمایشگاه عرضه شوند. تعطیلی نمایشگاه کتاب تهران نه تنها فرصت عرضه کتاب و فروش و کسب نقدینگی برای سامان دادن به مسائل مالی را از ناشران سلب کرد، بلکه سرمایه آن ها را نیز صرف انتشار کتاب هایی کرد که امکان فروش نیافتند. از سوی دیگر شرایط برای کتابفروشان نیز بهتر از ناشران نبود. معمولاً اسفند و فروردین بهترین زمان کسب و کار کتاب فروشان است و تعطیلی آنها این موقعیت را سلب کرد و توسل بعضی از کتاب فروشان از روش های سفارش تلفنی و اینترنتی نیز گرهی نگگردد. پس از بازگشایی نیز کتاب فروشی ها به میزان فروش قبل از کرونا دست نیافتند. در اواخر اردیبهشت زمانی که این مقاله در دست نگارش بود طرح فصلی بهاره تا حدودی امید را به کتا ب فروشی ها بازگرداند.

اکنون اقتصاد کشور که به تبع تحریم های غیرقانونی و پایین آمدن شگفت انگیز بهای نفت شرایط سخت و دشواری را طی می نماید، ویروس عالمگیر کرونا حتی همین حرکت کند مالی را از آن سلب نموده و شهروندان را ناگزیر از خانه نشینی نموده است. یک چهارم جمعیت کشور (کسبه و صنوف به همراه اعضای خانواده هایشان) در حالی ناگزیر از خانه نشینی بودند که با تعطیلی کسب و کارشان ضمن محرومیت از درآمد برای ایفای تعهدات خود نیز امکانی نمی یافتند. شرایطی که شامل کتاب فروشان نیز می شد. خانه نشینی اجباری احتیاج به ابزار و ادواتی داشت که قرنطینه و اقامت ناگزیر در خانه را تسهیل و ممکن کند و اینجا بود که حتی کسانی نیز که هیچ گاه به طور جدی سراغ کتاب و مطالعه نرفته بودند به ویژه برای یافتن پرسش هایی که برایشان مطرح شده بود کتاب به دست دریافتد. اطلاعات میدانی حاکی از افزایش به روایت بیماری های مهلک و مسری همچون وبا مطالعه کتاب هایی است که عموما و طاعون پرداخته بودند. لزوم رعایت دستورهای بهداشتی برای جلوگیری از شیوع و گسترش بیماری بر کسی پوشیده نبود ولی این کتابخوانی و کتابخوانان بودند که بقیه را به ماندن در خانه و مراعات توصیه های مقامات مسئول فرامی خواندند. دقت مقامات تصمیم گیرنده در این خصوص می توانست استنباط مؤثرتری از کارکرد فرهنگ فراهم نماید تا در برنامه ریزی کلان برای کشور نقش مؤثر و کارساز فرهنگ و هنر صندلی بهتری یابد.

در مقاله قبلی(کتاب در سالی که گذشت) بعضی از مسائل صنعت نشر در ایران مورد آنالیز نهاده شد. توجه به آنها و سایر مسائلی که در مقاله یادشده مغفول واقع شده است کماکان مهم و مؤثرند و ظهور ویروس عالمگیر کرونا نه تنها ضرورت پرداختن به آن ها را منتفی نمی نماید بلکه بی گمان راستا پیش رو را هموارتر می نماید. پیش از کرونا نیز به علت شرایط نابسامان مالی، تداوم فعالیت حوزه های مختلف نشر همیشه محل تردید بود.به همین دلیل دولت ها برای مقابله با رکود و تعطیلی در این حوزه، اقداماتی را در دستور کار خود قرار می دادند. برنامه دولت اخیر در حوزه فرهنگ بیشتر بر برنامه ریزی به منظور اصلاح ساختارها متمرکز بود، در حالی که در دوره های پیشین، اقدامات دولت ها بیشتر معطوف به استفاده از یارانه برای تخفیف مسائل و یافتن چاره های موقتی و موردی بود. یارانه ای که در مقطعی به ناشر و در مقطع دیگری به مصرف نماینده پرداخت می شد. آن چه که در چگونگی حمایت دولت از بخش های مختلف صنعت نشر مورد مطالبه بوده و در موقعیت فعلی با توجه به همه جوانب و ملاحظه مجموعه شرایط روش صحیح تری به نظر می رسد کاهش هزینه های مشاغل مشمول این صنعت است. در این میان کتاب فروشی ها با توجه به هزینه های بالای تأسیس و اداره و همچنین ضرورت سرمایه گذاری قابل توجه در مقابل درآمد اندک در موقعیت ویژه ای قرار دارند. موقعیتی که توجیه مالی تأسیس و ادامه فعالیت در این پیشه را به حداقل می رساند. در اجرای سیاست یادشده تلاش های زیادی به عمل آمده است از جمله اینکه پس از سال های متمادی بالاخره توجه به فرهنگ و هنر،کتاب و نشر و مطبوعات در برنامه های پنج ساله جایی یافت و به ویژه بند ج ماده 92 برنامه پنج ساله ششم به این موضوع اختصاص یافت. بندی که چنین مقرر داشته است:

ـ بند ج دولت و شهرداری ها و سازمان آب و فاضلاب مکلف اند با ارائه تعرفه فرهنگی و یا پروانه ساختمان در زمینه آب و برق و گاز، حمل و نقل و پست، با استفاده از کاربری فرهنگی در فضاهای مسکونی از کتاب فروشان، ناشران و مطبوعات که دارای مجوزهای قانونی هستند حمایت نمایند.

تبصره - آیین نامه اجرایی موضوع این بند توسط وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی با همکاری وزارتخانه های راه و شهرسازی، نیرو، کشور و نفت تدوین و به تصویب هیئت وزیران می رسد.

قانون برنامه پنج ساله ششم توسعه از فروردین ماه 1396 حیات خود را شروع نموده و اکنون بیش از سه سال از عمر پنج ساله آن سپری شده است و در این مدت اقدامات صورت گرفته شامل تدوین آیین نامه اجرایی مطابق تبصره بند یادشده توسط دستگاه های ذیربط و ارسال آن به هیئت دولت بوده است. مفاد آیین نامه در کمیسیون فرهنگی دولت آنالیز شده و پس از انجام اصلاحات نهایتا در نوبت تصویب هیئت وزیران نهاده شده است. اجرای قانون منوط به تصویب آیین نامه آن است و بی گمان ایجاد کتاب فروشی ها در اماکن مسکونی را بر سر هر کوی و برزنی در سراسر کشور ممکن می سازد.

به نقل از مجله بخارا