خانه چرخان در تهران، معماری شگفت انگیز - بانه مارکت

به گزارش بانه مارکت، خانه چرخان یا خانه شریفی ها که به وسیله معمار خوش ذوق معاصر، علیرضا تغابنی، طراحی شده است، یکی از پیروز ترین آثار معماری مدرن در ایران است. با خبرنگاران همراه باشید.

علیرضا تغابنی متولد 1356 تهران است و ورودی 1374 دانشگاه گیلان در رشته معماری بوده که پس از اتمام آن در 1381، با رتبه اول در آزمون دکتری دانشگاه آزاد واحد علوم و تحقیقات پذیرفته شد و در سال 1386 آن را به اتمام رساند. بعد از حدود 8 سال فعالیت به عنوان مهندس مشاور در پروژه های مختلف، در سال 1383 به صورت مستقل به طراحی و تمرین معماری پرداخت و در سال 1387 با مشارکت، دفتر رازان را تاسیس کرد و به مدیریت آن پرداخت، در سال 1388 با حفظ امتیاز و مالکیت معنوی طرح های گذشته خود، دفتر معماری دیگر را پایه گذاری کرد و هم اکنون دفتر وی با این نام مشغول فعالیت است. حاصل این دوره هشت ساله، طراحی بیش از چهل پروژه و جوایز متعدد معماری بود که از جمله آن ها می توان به دو بار رتبه اول در جایزه بزرگ معمار (ویلایی برای یک دوست در سال 1387 و ویلای امیر در سال 1390)، رتبه دوم جایزه بزرگ معمار (ویلای کوهسار در سال 1391)، رتبه اول مسابقه طراحی نما (ساختمان 93 تهران پارس در سال 1388) و برنده نهایی در فستیوال معماری بارسلونا (ساختمان نظام مهندسی قزوین در سال 1390) اشاره نمود. یکی از آثار به یادماندی و تاثیرگذار تغابنی، خانه شریفی ها در تهران است که در این مقاله به آنالیز آن پرداخته می گردد.

او از سال 1381 به تدریس در دانشکده های مختلف معماری از جمله دانشگاه آزاد واحد تهران مرکز و بعلاوه داشگاه فردوسی مشهد مشغول بوده و نمایشگاه های انفرادی و جمعی نقاشی برگزار نموده است.

خانه شریفی ها مظهر مدرنیسم در تهران امروز

مشخصات پروژه خانه شریفی ها

• سال طراحی: 1388
• مکان: تهران، خیابان دروس
• کارفرما: خانواده شریفی
• تاریخ ثبت: 1391/08/02
• مساحت: 1630
• طراح: علیرضا تغابنی

از زبان تغابنی، طراح برجسته این پروژه می خوانیم:

کارفرما که جوانی پیروز و تحصیل نموده است، خانه ای بزرگ می خواست که ویژه و شاخص باشد. شاید بیشتر نمونه های نئوکلاسیک مدنظرش بود و به ما هم پیشنهادهایی نظیر ستون هایی متقارن در ایوان ورودی، تزیینات رومی و نظایر این ها را می داد.

و همین طور ویژگی های منحصربه فرد پروژه از زبان طراح:

با ایده انعطاف پذیری آغاز و به این فکر کردیم که ساختمان ها نماهای متغیری داشته باشند. سعی کردیم با ادامه پروژه های گذشته مان، با تغییر بازشو ها، به نتیجه برسیم. ایده ساختمانی که هم درونگرا باشد و هم برونگرا، بعلاوه مطالعه اقلیم تابستانی شمال تهران (معتدل) و اقلیم زمستانی آن (سرد)، ما را به سمت و سوی آن سوق داد که چگونه می گردد در زمستان حجمی بسته، بدون تراس با پنجره هایی کوچک داشته باشیم و در تابستان حجمی شفاف و باز با تراس هایی عمیق و وسیع و پنجره هایی بزرگ. طرح مکعب گردان، با تغییری همیشه در حجم و فضای خانه نوعی معماری غیر قطعی به وجود می آورد که هم به خواسته های ما در زمستان و تابستان جواب مناسبی می داد و هم کارفرما را از خواسته کلاسیک اش منصرف کرد.

خانه چرخان در منطقه سه تهران (دروس)، یکی از قدیمی ترین محله های شهر تهران با پیشینه ای تاریخی طراحی شده است. دسترسی های این منطقه در مرز جنوبی بلوار شهرزاد و در مرز شمالی آن کمی بالاتر از خیابان دولت (شهید کلاهدوز) است و از شرق به خیابان پاسداران و از غرب به خیابان کی نژاد، مرز بین قلهک و دروس، منتهی می گردد.

تغابنی معمار خوش اقبالی است که در این دوران ضد معمار و ضد معماری با یک مشتری آشنا می گردد که حاضر به سرمایه گذاری در پروژه ای خلاقانه است و در عین حال معماری را ابزار جلوه گری سرمایه اش نمی داند؛ خصوصا خانه شریفی ها را نمی توان نماینده معماری اشرافی دانست، حتی اگر هزینه ساخت قابل توجهی داشته باشد، چراکه معماری این بنا چه در داخل و چه در خارج چندان خودنمایی نمی نماید و فضاسازی را ارجح بر نماسازی گرفته است.

خانه شریفی ها اگرچه آشکارا رنگ مدرنیسم دارد، اما با سبک و سیاق مدرن تفاوت هایی نیز دارد. با نگاهی به مقطع و خواستگاه ایده چرخش و توضیحات معمار باید خانه شریفی ها را ایرانی ترین کار تغابنی دانست و باید در این مقایسه درجات شاخص ترین و مشهورترین کار او را نیز اضافه نمود. از این نظر مایه خوشحالی است که این توفیقات روزافزون هم زمان با جان گرفتن وجهه ایرانی کارهای تغابنی اتفاق افتاده است.

خانه شریفی ها امتیازات معماری قابل توجهی دارد. یکی از مهم ترین این خصوصیات دانش فنی و اجرایی آن است. پیاده سازی حجم چرخان در نما، اگرچه نمونه های متعددی در رستوران گردان و… دارد، اما چالش های متعدد اجرایی به همراه دارد: سازه، ارتباطات، هوا بندی، تعارضات حجمی، تاسیسات مکانیکی و الکتریکی و علاوه بر همه این ها طراحی معماری. پیاده سازی پیروز این چرخش آن هم در شرایط اسف بار اجرایی معماری ایران، یک گام بزرگ در ارتقای کیفیت ساخت وساز کشور است و از آن مهم تر، مجاب کردن کارفرما برای هزینه کردن در جزییات اجرایی است.

ایده چرخش و مسئله نورگیری

استخراج ایده اقلیمی خانه های سنتی و تبدیل آن به چرخش های نما جهت باز و بسته شدن نما نیز به خوبی کار می نماید و عملی است. منتها باید توجه داشت در خانه های سنتی، تطابق اقلیمی به سبب تغییر موقعیت نسبت به خورشید صورت می گیرد. به عنوان مثال در زمستان با نورگیری از جنوب گرمای بیشتر و بالعکس در تابستان با نورگیری از شمال سایه بیشتر انتخاب می گردد.

اما در خانه شریفی ها هنگام بسته شدن نما نورگیری هم تقریبا به نورگیر سقفی محدود می گردد. یعنی خانه شریفی ها برای همراهی اقلیمی زمستان و تابستان (خصوصیت ویژه خانه ایرانی) در عوض روش سنتی (تغییر جهت نورگیری) از روش تغییر میزان نورگیری استفاده می نماید. مسئله ای که دشواری هایی در طراحی مسکونی ایجاد می نماید، چراکه در صورت بسته شدن نما، نوری به ساختمان نخواهد رسید.

برای جبران این نقیصه در مرکز بنا ویدی بزرگ تعبیه شده است. اتاق های خواب و فضاهای دیگر نیز به اجبار از این وید نور می گیرند. در نتیجه جبهه نورگیر ساختمان به کاربری هایی نه چندان جدی اختصاص داده شده است، مثل اتاق مهمان، کار و صبحانه خوری. فضای مجاور آن هم یا راهرو شده است یا به آشپزخانه ای بدون فضای خصوصی (بسته) تبدیل شده است، چراکه تعبیه هرگونه فضای بسته (دیوار) ایجاد مانعی در نورگیری است. در عوض اتاق های خواب، سرویس ها و ارتباطات همگی در انتهای خانه جمع شده اند. این مسئله اتاق های خواب را با چالش نورگیریو فضاهای عمومی را با چالش حریم بندی روبرو نموده است.

معمار برای حل موضوع نورگیری اتاق خواب ها، پنجره ای کشیده رو به وید ایجاد نموده است که از لحاظ رعایت حریم خواب والدین چندان جالب نمی نماید، ولی از لحاظ برونگرایی داخلی شبیه خانه های ایرانی است. اما ایجاد گشایشی وسیع تر و بزرگ تر در حمام و سرویس بهداشتی این اتاق خواب کاملا متضاد با زندگی و فرهنگ ایرانی است.

به نحوی که وان حمام به مثابه نگینی از آن سوی خانه کاملا پیدا است. تصمیمی که حتی در خانه شیشه ای میس وندروهه (یکی از معماران برجسته مدرنسیم) هم دیده نمی گردد.

شاید به نظر برسد جابه جایی خواب ها به نما و اختصاص حداقل یکی از واحدهای چرخان به خواب ها، مجذوب کننده تر می شد و مسائل نورگیری را هم حل می کرد، اما به اجبار اتاق های خواب به منتهی الیه خانه و طبقات بالا و موازی با فضاهای جمعی رانده می شد. از سوی دیگر موقعیت کناره گرفته خواب ها در طبقات بالایی و در نیمه شمالی باعث شده فضاهای جمعی و خانوادگی در دسترس تر و ملموس تر شوند.

فضاهای جمعی

اما خانه شریفی ها درباره فضاهای جمعی توفیق سایر قسمت ها را ندارد. گفتنی است منظور از فضاهای جمعی متفاوت از فضاهای عمومی است. فضاهای عمومی این خانه یعنی پارکینگ، تالار ورزش و استخر با دقت در عین استقلال از یکپارچگی و جانمایی بسیار مناسبی برخوردارند. درباره پارکینگ باید به پلکان پل مانندی اشاره نمود که نوعی اعلام رسمی آغاز خانه از طبقه اول است. پیش آمدگی حجم نما هم یاری دیگری در گم کردن پارکینگ بدون تغییر تراز (بردن پارکینگ به زیر زمین) است.

درونگرایی و برونگرایی

ایده چرخش در نما، خانه را وارد چالش درونگرایی و برونگرایی نیز می نماید. چالش مجذوب کنندهی که تبعاتی هم خواهد داشت. این روزها شیوه باز و بسته کردن نما در ساختمان های متعددی اجرا می گردد، اما این ایده در خانه شریفی ها به علت ترکیب شدن با نورگیری باعث تقویت چالش مذکور شده است. به نحوی که با بسته شدن نما تقریبا تمامی ارتباطات خانه با بیرون قطع می گردد (به جز نورگیر سقفی) و بالعکس با باز شدن نما تقریبا تمامی خانه (حتی خواب ها و حمام) به بیرون مرتبط می گردد.

چنین برونگرایی و درونگرایی شدیدی در کمتر بنایی دیده می گردد.

در خانه های ایرانی با گگرددگی وسیع و باز حیاط و آسمان داخلی، ارتباطی شدیدا قوی با بیرون (در عین درونگرایی) به وجود می آید. نورگیر سقفی شریفی ها با توجه به میزان و تناسباتش و فضای وید نمی تواند نقش مشابهی را بازی کند. این وید بیشتر منجر به دو قسمت شدن خانه شده است که البته ترکیب سیرکولاسیون و طراحی داخلی نیز در این نارسایی موثر بوده است.

خانه شریفی ها یکی از آثار مهم معاصر ماست که به وسیله نسل نو معماری ایران طراحی شده است. اثری که با شهرتش بار دیگر نگاه ها را به معماری معطوف کرد. توجه به اقلیم، بستر و بعلاوه میراث معماری ایرانی می تواند نویدبخش تجربیات بومی تری در این زمینه باشد. علیرضا تغابنی با خانه چرخان (به جهت وجه رسانه ای این بنا) شناسانده شد. امید است نمونه های پیروز دیگری مبتنی بر راه کارهای بومی از او و هم نسل های وی ببینیم.